Στο τέλος του δωδεκαημέρου η μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης τα Φώτα.
Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας ακολουθούνται ή ίσως χάθηκαν με την ερήμωση των χωριών, διάφορα έθιμα που έχουν σχέση με τα κάλαντα των ημερών αλλά και τις συνήθειες των κατοίκων σε σχέση με τον αγιασμό των υδάτων ή τα φαγητά των ημερών.
Μια φωτογραφία που μου είχε στείλει πριν χρόνια, η φίλη μου Αλεξάνδρα ήταν η αφορμή να κατεβάσω βιβλία και να αναζητήσω περισσότερες πληροφορίες σχετικά με όλα αυτά.
Θα αρχίσω με κάποια έθιμα της ιδιαίτερης πατρίδας μου από το βιβλίο μου “Από τη Ρουμελιώτικη ζωή”
Την παραμονή των Φώτων τα παιδιά τραγουδούσαν αυτά τα κάλαντα:
Σήμερα είναι του Σταυρού
π’ αγιάζουν οι παπάδες
κι από γυρίζουν τα στενά
και λεν τον Ίορδάνη
βοήθεια να τον έχουμε
ο΄λοι μικροί μεγάλοι
Την ίδια μέρα γυρίζει ο παπάς στα σπίτια να ρίξει τον αγιασμό με την αγιαστούρα του. Οι νοικοκυρές τον φιλεύουν χρήματα, γλυκό και λουκάνικα.
Το βράδυ με το σούρουπο της ίδιας μέρας και παραμονής των Φώτων, τα παιδιά τραγουδάνε:
Αύριο ειν’ τα Φώτα και φωτισμός
και χαρά μεγάλη στον κύρη μας
περπατεί η Κυρά μας η Παναγιά
με τα θυμιατήρια στα δάκτυλα
Σπάργανα βαστάει και γυιόν κρατεί
τον Άγιο Γιάννη παρακαλεί
Ύστερα όμως από μια δυο ώρες, νύχτα, άρχιζαν το τραγούδι οι μεγάλοι οι “καλλιωράδες”όπως τους έλεγαν με τραγούδια ποικίλα σχεδόν ίδια με εκείνα που λένε τα κορίτσια την παραμονή του Λαζάρου με ευχές ανάλογα με τους νοικοκυραίους.
Διάλεξα αυτό για ευνόητους λόγους
“Ξενιτεμένο μου πουλί
Και παραπονεμένο
Η ξενιτειά σε χαίρεται
Κι εγώ σε περιμένω
Σου στέλνω μήλο σέπεται
Κυδώνι μαραγκιάζει
Σου στέλνω τα δακράκια μου
Σ’ ένα χρυσό μαντήλι”
Η δική μου ανάμνηση είναι η μάνα να φτιάχνει λουκουμάδες, τηγανίτες τις έλεγε, και με έστελνε να μοιράσω στα κοντινά σπίτια.
Στη Θεσσαλία από όπου προέρχεται και η φωτογραφία έφτιαχναν τα Κόλιντρα ή Φώτες που ήταν κουλούρια μικρά ή μεγάλα, φτιαγμένα πολύ απλά, με ζυμάρι ψωμιού, δηλαδή αλεύρι, νερό, μαγιά, λίγο αλάτι, ζάχαρη αν υπήρχε στο σπίτι. Με αυτή τη ζύμη πλάθουμε κουλούρια στρογγυλά μικρά και μεγάλα. Οι μεγάλες Φώτες στολίζονται περίτεχνα με μπιλίτσες, με σταυρούς, με μαίανδρο, πλεξούδα, με το ψαλίδι τσιμπιτά. Ήταν έτοιμες φτιαγμένες από την προηγούμενη μέρα. Το ψήσιμο γινόταν με ξύλα στη γάστρα, αυτή με τη φωτιά – πυροστιά, σε μεγάλο χαλκοματένιο ταψί και από πάνω η γάστρα. Οι ψημένες Φώτες…ροδοκόκκινες.
Κόλιντρα τα έλεγαν σύμφωνα με πληροφορίες από φίλη γιατί είχαν σχέση με τα κάλαντα και σύμφωνα με άλλη πληροφορία γραπτή γιατί οι καλαντιστές είχαν ένα ένα σχοινί “το κόλιντρο” δεμένο από την κουμπότρυπα της ζακέτας που στο τελείωμα είχε ένα ξυλάκι και σε αυτό μάζευαν τα κουλούρια που τους πρόσφεραν.
Η φίλη που μου παραχώρησε τις φωτογραφίες θυμάται τα μικρά κουλούρια να τα φιλεύουν στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα και τα στολισμένα να τα δίνουν στα ζώα για την καλή υγεία τους.
Παραμονή και ανήμερα των Φώτων νησιά του Αιγαίου, όπως η Λήμνος, η Κως και η Σκύρος έφτιαναν μια εκδοχή «τηγανίτας» που όμως δε γινόταν στο τηγάνι, αλλά σε μαρμάρινη πλάκα, που πύρωνε στη φωτιά.
Από ζυμάρι ανεβατό, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι γιορτινές αυτές πίτες ήταν νηστίσιμες όταν σερβίρονταν την Παραμονή, με ζάχαρη ή πετιμέζι. Ωστόσο, συναντιούνται και σε μη νηστίσιμη, αλμυρή εκδοχή: οι μαρμαρίτες στη Σκύρο μοιάζουν με φακέλους και περιέχουν γέμιση κολοκύθας-τυριού.
Στην πόλη της Λευκάδας παλιά τα Φώτα ήταν η μεγαλύτερη γιορτή. Όπως περιγράφει η αείμνηστη Εύη Βουτσινά μετά τη λειτουργία όλος ο κόσμος κατέβαινε στην παραλία με επικεφαλής τη φιλαρμονική, τα εξαπτέρυγα, τους ιερείς και τους επισήμους, για να ρίξουν το σταυρό στη θάλασσα.
Το πιο σπουδαίο ήταν ότι όλοι κρατούσαν μια τούφα από πορτοκάλια και μόλις αγιάζοντας τα νερά βουτούσαν τα πορτοκάλια στη θάλασσα να αγιαστούν. Ένα το τοποθετούσαν στο εικονοστάσι και τα άλλα τα έτρωγαν. ‘Ένα έθιμο για το οποίο δεν υπάρχουν πληροφορίες για την ερμηνεία του και τη σημασία του.
Στην Κρήτη έφτιαχνα τα περίφημα «φωτοκόλυβα», φαγητό που οι νοικοκυρές ετοίμαζαν την παραμονή των Φώτων, ημέρα κατά την παράδοση νηστείας.
Ήταν ένα φαγητό από βρασμένα, διαφόρων ειδών όσπρια, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια, φακές, και ανακατεμένα όλα μαζί. «Πολλοί άνθρωποι τα φωτοκόλυβα τα λάδωναν και με λεμόνι και άνηθο, τα έτρωγαν σαν κύριο φαγητό την παραμονή των Φώτων.
Από το Μικρασιάτικο τραπέζι του Δωδεκαημέρου κρατώ το “χοσάφι” μια υπόγλυκη κομπόστα με φρέσκα ή αποξηραμένα φρούτα .
Με χοσάφια έκλειναν τα γεύματα τους οι Οθωμανοί και από αυτούς το υιοθέτησαν οι Χριστιανοί της Μικράς Ασίας και κυρίως οι Πόντιοι και οι Καππαδόκες. Αυτοί με τη σειρά τους το έφεραν στη Β. Ελλάδα.
Για το τέλος κρατώ, τη συνήθεια να βάζουν ένα πιάτο από κάθε φαγητό, πριν φάνε, στα εικονίσματα για τις ψυχές.
Αν θέλετε να διαβάστε περισσότερα δείτε εδώ η Όλγα όπως πάντα έχει πολύ αναλυτικές αναφορές σε ήθη έθιμα από την πλούσια βιβλιογραφία που διαθέτει.
Όλες οι πληροφορίες είναι από βιβλία μου, μαρτυρίες φίλης και λίγα από το διαδίκτυο.
