Ως ανήσυχο πνεύμα και λόγω των πολλών ελεύθερων ωρών μου άρχισα να ξεφυλλίζω βιβλία μου, σε πρώτη φάση, προκειμένου να βρω τι έτρωγαν, τι τρώνε τις ημέρες της Αποκριάς και την Καθαρά Δευτέρα σε διάφορα μέρη της πατρίδας μας.
Σε πολλά μέρη υπάρχουν και εθιμοτυπικές εκδηλώσεις, όλες αυτές τις ημέρες, πολλές φορές συνοδευόμενες και από γαστρονομικά δρώμενα.
Είμαι πολύ τυχερή γιατί στη βιβλιοθήκη μου υπάρχει το βιβλίο της κ Μ. Καβρουλάκη ” Η γλώσσα της γεύσης” και το ημερολόγιο της αείμνηστης Εύης Βουτσινά, με πολλά στοιχεία από όλη την Ελλάδα.
Σε δεύτερη φάση έστειλα μηνύματα σε φίλες και φίλους ή και συγγενείς που θα μπορούσαν να βοηθήσουν προκειμένου να συλλέξω στοιχεία από όσα πιο πολλά μέρη της Ελλάδας και όχι μόνο.
Έτσι άρχισαν να έρχονται πληροφορίες από πολλά μέρη της Ελλάδας και από την Κύπρο.
Δύσκολη η επεξεργασία τους η αξιολόγηση και η ταξινόμηση όλων των πληροφοριών, δεν είμαι λαογράφος και οι “συγγραφικές” μου ικανότητες είναι περιορισμένες.
Οι αναφορές που έφτασαν σε εμένα, αφορούν όλες τις ημέρες της Αποκριάς και της Καθαρής Δευτέρας, κράτησα αυτές που είναι πέρα από τα πολύ συνηθισμένα ώστε να θυμηθούμε οι παλιοί και να μάθουν οι νεότεροι. Πιστεύω ότι έκανα μια καλή επιλογή από όσα έφτασαν σε εμένα και όσα διάβασα στα βιβλία μου.
Ας αρχίσουμε με αποσπάσματα από το βιβλίο της κ. Καβρουλάκη.
Η Αποκριά δεν έχει καμμιά σχέση με τις Χριστιανικές πρακτικές της νηστείας, της προσευχής, της μετάνοιας και της αυτοκάθαρσης. Είναι καθαρή κληρονομιά αρχαίων εορτών. Μάλιστα συμπίπτει ακόμα και χρονικά με τη γιορτή των αρχαίων Ανθεστηρίων, όπου οι δύο πρώτες μέρες ήταν αφιερωμένες στη διασκέδαση και την οινοποσία ενώ η τρίτη στη Δήμητρα, στον ψυχοπομπό Διόνυσο και στις ψυχές των νεκρών.
Τα φαγητά που τρώγονται στις Αποκριές είναι κυρίως κτηνοτροφικά, για αυτό και οι ονομασίες των δύο τελευταίων εβδομάδων, Κρεατινή και Τυρινή.
Στα νεότερα χρόνια οι αποκριάτικες εκδηλώσεις ανοίγουν με την Τσικνοπέμπτη. Αυτή την ημέρα ακόμη και οι φτωχοί πρέπει να ψήσουν κάτι στη φωτιά για να μοσχοβολήσει η τσίκνα στο σπίτι.
Ανάλογα από τόπο σε τόπο εμφανίζονται συγκεκριμένα φαγώσιμα.
Την Κυριακή της Κρεατινής μαγειρεύεται κρέας μαζί με πατάτες ή χόρτα και λαχανικά. Στην Κρήτη υπάρχει συνήθεια να μαγειρεύεται το κρέας με αποξηραμένες μπάμιες.
Από την κεντρική Κρήτη προέρχεται και ο τζουλαμάς μια ασυνήθιστη πίτα με γλυκά και αλμυρά συστατικά.
Στην Κύπρο την Κυριακή της Αποκριάς καταναλώνουν την πηχτή που έχουν φτιάξει με το χοιρινό των Χριστουγέννων.
Στην Κεφαλονιά Φτιάχνουν ρυζάδα, ρυζόγαλο δηλαδή.
Στα άλλα Επτάνησα τρώνε τηγανητό τυρί και αυγά για να ξορκιστεί το κακό το μάτι.
Στην Αιτωλία φτιάχνουν την πετρόπιτα, μια πίτα με 40 φύλλα όσες οι ημέρες της Σαρακοστής με αυγά τυρί και βούτυρο.
Παλιότερα χαρακτηριστικό φαγητό της Τυρινής ήταν το τυροζούμι φτιαγμένο με άγρια λάχανα και μυζήθρα (Αρκαδία, Κάρπαθος)
Επίσης την Κυριακή της Τυρινής σε πολλά μέρη μαγειρεύονται τα μακαρόνια και έχουν τις ρίζες τους στα ζυμαρικά που προσφέρονταν στα νεκρόδειπνα της αρχαιότητας.
Σε ορισμένες περιοχές τα μακαρόνια μαγειρεύονται με ψάρι (Σάμος) ή αντικαθίστανται από ψάρια
πλακί.
Σε κάθε περίπτωση δεν έλειπε η προετοιμασία από ένα άσπρο γλυκό ή φαγητό, τυρόπιτες, μυζηθρόπιτες, καλιτσούνια, μπουρέκια γαλατόπιτες, γαλακτομπούρεκα αλλά και μπακλαβάδες.
Εδώ να παραθέσω πληροφορία από φίλο ότι στη Σιάτιστα “Τη μεγάλη Αποκριά, της Τυρινής, που απαγορευόταν το κρέας, δεν έφκιαναν “άσπρα” φαγητά, μακαρόνια, γαλατόπιτα, ρυζόγαλα κλπ, όπως γινόταν σε άλλα μέρη της Ελλάδος.”
Στη Ζάκυνθο όπως μας λέει η Κική στο άρθρο της επικρατούν τα κρεατικά ανάλογα την Κυριακή ακόμη και την Τυρινή, τρώνε κρέας στο φούρνο, μαζί με τις κρεατόπιτες και τα ρυζόγαλα τα τυριά και τα αυγά. Γενικά, το διάστημα αυτό, τα γλυκά που κυριαρχούν στη Ζάκυνθο είναι το ρυζόγαλο και το μαντολάτο. Όλος ο κόσμος αγοράζει και κερνάει μαντολάτο.
Συνεχίζω με απόσπασμα από το ημερολόγιο “Της γης το Χρυσάφι” της Εύης Βουτσινά.
Σύμφωνα με την παράδοση την Κρεατινή Αποκριά οι οικογένειες μαζεύονται στο σπίτι του πιο ηλικιωμένου, φέρνοντας και τα φαγητά τους: κοκκινιστό κρέας με μακαρόνια, λουκάνικα ψητά, κρεατόπιτες κλπ. Προτού αρχίσουν να τρώνε, φιλιούνται και λένε «συγχωράτε με κι ο Θεός σ΄χωρέσοι σας» . Αυτή είναι η μέρα που θα φιλιώσουν θα ξεκαθαρίσουν τις πικρίες για να μπουν στη Μεγάλη Σαρακοστή, ελεύθεροι από μικροκακίες.
Το συγκεκριμένο έθιμο σχετικά με το συχώριο, μου το είπαν και φίλες μου ότι συναντάται σε πολλά μέρη του τόπου μας ίσως είναι συνδεδεμένο και με τα τρία ψυχοσάββατα, που τηρούνται τα έθιμα για τη συγχώρεση των νεκρών.
Διαβάστε εδώ άρθρο της Όλγας σχετικά με τα Ψυχοσάββατα
Από το βιβλίο του Χρήστου Μαντίδη ” Αναβιώνοντας το Σεραϊκό Τραπέζι” διαβάζω:
Την πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου επιτρέπονται τα πάντα. Έτσι μαγείρευαν φαγητά με αυγά, κοτόπουλο, κρέας και πίτες που είχαν κρέας και ρύζι ή πλιγούρι, όχι κάθε μέρα βέβαια. στην Πλιγουρόπιτα έβαζαν μόνο τσιγαρίδες χωρίς αλάτι, ενώ στην Κερκίνη τη τόνωναν με αχνισμένο κρεμμύδι και τσιγαρίδες. Σε άλλα χωριά για το Ψυχοσάββατο οι νοικοκυρές έκαναν μια ρυζόπιτα με φέτα αυγά και γιαούρτι.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας τηρείται το έθιμο της χάσκας: Το έθιμο τούτο συναντάται στον ελλαδικό χώρο με διάφορες παραλλαγές και λαμβάνει χώρα την Κυριακή της Τυρινής κατά το τελευταίο αρτύσιμο γεύμα της αποκριάς. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο συνήθως κατέχει το αυγό (που μερικές φορές, όμως, δίνει τη θέση του στον νηστίσιμο χαλβά), καθώς είναι η τελευταία μέρα που μπορεί να καταναλωθεί πριν τη μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής και μέχρι τη μέρα της Ανάστασης, όπου και πάλι θα ανακτήσει τον πρωταγωνιστικό του ρόλο στο χαρμόσυνο δείπνο που ακολουθεί! Με άλλα λόγια, με αυγό βουλώνουμε το στόμα μας καθώς κλείνει το Τριώδιο και ξεκινάει η Σαρακοστή, με αυγό το ξεβουλώνουμε μετά την Ανάσταση!
Διαβάστε περισσότερα για αυτό το έθιμο εδώ στο εξαιρετικό άρθρο της Όλγας.
Από το βιβλίο “το ψωμί των Ελλήνων κ τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης” Νίκου και της Μαρίας Ψυλλάκη, παραθέτω απόσπασμα που μόλις έφτασε σε εμένα
Φίλη από την περιοχή των Καλαβρύτων μου μετέφερε ένα άλλο έθιμο σχετικά με το αυγό: “Γράφουμε πάνω σε κάθε αυγό του σπιτιού και τα ονόματα τις οικογένειας (ένα αυγό ένα όνομα) Και τα βάζουμε με σειρά πάνω στην στάχτη τα σκεπάζουμε με στάχτη και τα αφήνουμε να ψηθούν. Κάποια θα σκάσουν και τότε βλέπουμε πιάνου είναι το αυγό και λέμε, έσκασαν οι εχθροί του”.
Στην Τήνο εκτός των υπόλοιπων γαλακτοκομικών φτιάχνουν τα κατιμέρια μικρά τυποπιτάκια με τυρί πέτρωμα.
Μια άλλη πληροφορία έφτασε σε μένα από τη Σάμο και από το βιβλίο “Μια βάρκα γεμάτη ιστορίες”
Τα δύο τελευταία Σαββατοκύριακα των απόκρεω, οι χωριανοί διασκέδαζαν με τη ψυχή τους. Τα μαγαζιά διοργάνωναν μεγάλα γλέντια, τα σουμπάτια και πολλά από αυτά έχουν μείνει ιστορικά.
Κάθε καλεσμένος έφερνε από το σπίτι του σε πιατέλες φαγητά. ΄Έτσι, γέμιζε ο πάγκος λιχουδιές. Στοίβες οι τηγανίτες, τα ντολμαδάκια, τα μπουρέκια με γλυκοκολοκύθα, ρεβυθοκεφτέδες, λουκάνικα, πασπαλά, μπακαλιάρο τηγανητό και ένα σωρό άλλα που οι νοικοκυρές μαγείρευαν. ΄Οσοι ήταν κυνηγοί και είχαν κανένα λαγό, τότε το στιφάδο γινότανε ανάρπαστο με τη συνοδεία μπόλικου κρασιού, που επίσης έφερναν οι καλεσμένοι. Μετά το φαγοπότι σειρά είχε ο χορός, μέχρι τις πρωινές ώρες.
Επίσης και στη Σάμο συνηθίζονται τα κατιμέρια φτιαγμένα εκεί με τοπικό τυρί το δερματοτύρι που μεστώνει μέσα σε δέρμα.
Στην Κρήτη θα συναντήσουμε τα Ζυμένια μακαρόνια ή αλλιώς Σκιουφιχτά και πολλά μυζηθροπιτάκια κυρίως τηγανιού που θα τα συναντήσουμε και ως σαρικόπιτες.
Στο Γαλαξίδι την Κυριακή της Τυρινής το βράδυ ανάβουν φωτιές, χορεύουν γύρω από αυτές και οι νοικοκυρές μοιράζουν πίτες που έχουν φτιάξει μαζί με το διάσημο ραβανί του Γαλαξιδίου.
Και φτάσαμε στην Καθαρά Δευτέρα που κατά κύριο λόγο καταναλώνονται μόνο νηστίσιμα εδέσματα.
Βέβαια ο Κώστας Λιάπης, Πηλιορείτης από τη γέννα του ,που περιγράφει όμορφες εικόνες και δρώμενα από παλιές αποκριές στο Πήλιο μας λέει:
Σίγουρα στις παλιότερες εποχές δεν υπήρχε στο τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας η πληθώρα των θαλασσινών που υπάρχει σήμερα. Στα χωριά ίσως είχαν τα καλαμαράκια της κονσέρβας κάτι που υπάρχει και στη δική μου μνήμη, να τα φτιάχνει ο πατέρας μου.
Οι περισσότερες πληροφορίες που έφτασαν σε εμένα αναφέρουν τις λαγάνες, ταραμοσαλάτες, χαλβάδες, σαλάτες με φασόλια χωρίς λάδι, ελιές.
Από την Κύπρο μου έστειλε η Άννα ένα ιδιαίτερο έδεσμα νηστίσιμο τη ” μούγκρα ” το οποίο είναι κουνουπίδι επεξεργασμένο με σινάπι και προζύμι αλάτι και ξύδι για κάποιες ημέρες.
Στην Ξάνθη φτιάχνουν μια πίτα με λάχανο, πράσο και κόκκινο πιπέρι και ελαιόλαδο.
Στην Τήνο φτιάχνουν τα σκορδομακάρονα με τρίμα παξιμαδιού.
Σε χωρίο της Καλαμπάκας παλιά έβραζαν αποξηραμένα φρούτα που είχαν οι ίδιοι αποξηράνει και τα έτρωγαν ως κύριο πιάτο με την προσθήκη λίγης ζάχαρης.
Στην Κάσο συνηθίζονται οι αγκινάρες γεμιστές με ρύζι στην κατσαρόλα,
και τα Κασιώτικα πιτιά
Στην Κρήτη στο νηστίσιμο τραπέζι εκτός των άλλων προστίθενται αγκινάρες και παπούλες.
Σε χωριά των Σερρών όπου οι κάτοικοι ήταν κυρίως πρόσφυγες την Καθαρά Δευτέρα έφτιαχναν το “τουσεμέ” ένα πιάτο με συνδυασμό μπαρμπουνοφάσολων λαχανίδας και άγουρες ντομάτες αλάδωτο.
Επίσης υπάρχουν αναφορές από διάφορα μέρη του τόπου μας για διάφορους ταραμοκεφτέδες με λαχανικά ή και όσπρια.
Εγώ πάντα τηρώ τη νηστεία αυτής της ημέρας μαζί και το έθιμο, το οποίο δεν θυμάμαι που το είχα διαβάσει, ότι το τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας στρώνεται το πρωί
και δεν μαζεύεται πριν το τελευταίο γεύμα της ημέρας αλλά προστίθενται τα επόμενα πιάτα της ημέρας.
Αν θέλετε μερικές ιδέες για το νηστίσιμο τραπέζι μπορείτε να δείτε στη σελίδα, στην ενότητα νηστίσιμα ή εδώ και εδώ.
Και εδώ μια συλλογή προτάσεων που είχα κάνει παλιότερα από άλλους bloggers.
ΥΓ: Η Όλγα μετά τις συζητήσεις που είχαμε αντλώντας περισσότερα στοιχεία από την πλούσια βιβλιοθήκη της, λαογραφικά και διατροφικά έγραψε ένα υπέροχο άρθρο το οποίο καλό είναι να διαβάστε όλοι, σπάνια βρίσκουμε τόσο πλούσια στοιχεία.
Ευχαριστίες
Ευχαριστώ από καρδιάς όλες και όλους όσους ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα για αυτή τη μικρή έρευνα.
Ιδιαίτερα ευχαριστώ την κ Μαριάννα Καβρουλάκη για την άδεια της να αναδημοσιεύσω κείμενα από το βιβλίο της “ Η γλώσσα της γεύσης“
Την Όλγα που έστειλε υλικό από την πλούσια βιβλιοθήκη της και τη σελίδα της.
ΥΓ. Αν κάποιος έχει να συμπληρώσει κάποια πληροφορία από τον τόπο του, ευχαρίστως να το γράψει σε σχόλιο και θα συμπεριληφθεί στο άρθρο.
